Uyku felcini birinci sefer genç bir kızken yaşamıştım. Sabahın erken saatleriydi, okula gitmek için kalkmama birkaç saat vardı. Uyandım ve yatakta dönmeye çalışırken hareket edemedim; bedenim felç olmuştu.
Beynim uyanık olsa da kaslarım hâlâ uykudaydı. Yatak odam güya daralıyor, duvarlar üzerime geliyordu; paniklemiştim. Yaklaşık 15 saniye sonra felç hâli geçti.
Sonra bunun uyku felci olduğunu öğrendim. Beden süreksiz olarak felç kalırken beynin bir kısmının uyanık kaldığı bu durum epey yaygın. O birinci ürkütücü tecrübenin akabinde birkaç gecede bir uyku felci yaşadım fakat her seferinde daha az korkutucu hale gelmişti.
Ama uyku felci hayatı çok daha fazla etkileyebilir ve kimileri bunu vahim halüsinasyonlarla yaşayabilir. Konuştuğum 24 yaşındaki bir hasta, 18 yaşındayken yaşadığı tecrübesi şöyle anlatıyordu:
“Uyandığımda hareket edemiyordum. Perde ardında saklanan berbat bir yaratık göğsümün üzerine atladı. Öbür bir boyuta girdiğimi sandım. En fecisi da çığlık atamıyordum. O kadar canlı, o kadar gerçekti ki!”
Uyku felcinin birçok sanat yapıtına bahis olduğu düşünülüyor: John Henry Fusseli’nin Kabus tablosu da bunlardan biri
Eski ve yaygın bir olgu
Şeytan, hayalet, uzaylı, tehditkâr davetsiz konuklar, hatta meyyit akrabaların halüsinasyonunun yanı sıra kendi bedenlerinden birtakım kesimlerinin havada uçuştuğunu ya da vücutlarının bir kopyasının yanlarında yattığını görenler de var. Kimileri melek görüp dini bir tecrübe yaşadıklarına inanıyor.
Araştırmacılar bu halüsinasyonların bir vakitler Avrupa’da cadılara olan inancı körüklemiş olabileceğini ve hatta günümüzde uzaylılar tarafından kaçırılma tezlerinin gerisinde olabileceğini düşünüyor.
Edebiyat tarihinde bu çeşit olaylara ait çok sayıda renkli tasvir bulunuyor. Mary Shelley‘nin Frankenstein’daki bir sahneyi yazarken bir uyku felci tablosundan esinlendiği anlaşılıyor.
Harvard Üniversitesi’nde uyku araştırmacısı olan ve tedavi yollarına ait birinci klinik çalışmayı 2020’de tamamlayan Baland Jalal, uyku felci için “Eskiden göz gerisi edilen bir olguydu ancak son 10 yılda artan bir ilgi var” diyor.
Jalal, bugün bu durumu araştıran bir avuç uyku uzmanından biri. Uyku felcinin nedenleri ve tesirleri hakkında daha sağlam bir tablo sunmayı ve bu durumun insan beyninin gizemleri hakkında ne tabir ettiğini bulmayı umuyorlar.
Klinik psikolog Brian Sharpless 2011’de Pennsylvania Eyalet Üniversitesi’nde yaptığı kapsamlı çalışmayla uyku felcinin yaygınlığını ortaya koydu.
Çalışma, yetişkinlerin yaklaşık yüzde 8’inin bu olguyu yaşadığını, bu oranın üniversite öğrencilerinde yüzde 28’e, psikiyatri hastalarında ise yüzde 32’ye kadar çıktığını gösteriyordu.
Cadı avı 1550-1630 yılları ortasında Avrupa’da doruğa çıktı. Amerika’da ise 1692-93 yıllarında ülkenin kuzey doğusundaki Salem kasabasında ‘cadılık ve büyücülük’ gerekçesiyle başta bayanlar ve kız çocukları olmak üzere çok sayıda insan mahkemelerde yargılandı ve mevte mahkum edildi.
Uyku felcinin nedeni
Bu durumu yaşadıktan sonra kimileri doğaüstü ve hatta paranormal açıklamalara yönelse de Jalal, nedenin çok daha kolay olduğunu söylüyor.
Geceleri bedenimiz uykunun dört evresinden geçer. Son etaba süratli göz hareketi uykusu ya da “REM” denir. Bu, hayal gördüğümüz vakittir. REM sırasında beyin, muhtemelen hayallere nazaran hareket edip kendimize ziyan vermemizi önlemek için kasları felç eder.
Ancak bazen (bilim insanları hâlâ nedeninden emin değil) beynin duyusal kısmı REM’den erken çıkıp kendinizi uyanık hissettirir. Beynin alt kısmı ise hala REM’dedir ve kaslarınızı felç etmek için nörotransmitterler göndermeye devam eder.
Jalal bunu, “Beynin duyusal kısmı etkin hale gelir. Zihinsel ve algısal olarak uyanıyorsunuz fakat fizikî olarak hâlâ felçsinizdir” diye açıklıyor.
Uyku felcini birçok insan için alıştıkları bir durum olarak pahalandıran Oxford Üniversitesi’nde uyku profesörü Colin Espie, “Bu biraz uyurgezerliğe benziyor; uyurgezer insanların birçok hiç doktora gitmiyor. Bu aile içinde bir sohbet konusu olarak kalıyor” diyor.
Ancak şanssız bir azınlık için bu durum daha önemli sıkıntılara yol açabiliyor. Sharpless’ın araştırması, uyku felci yaşayanların yüzde 15 ila yüzde 44’ünün “klinik olarak değerli sıkıntı” yaşadığını ortaya koydu.
Sorunlar çoklukla durumun kendisinden fazla uyku felcine nasıl reaksiyon verdiğimizden kaynaklanıyor.
Hastalar gün boyunca bir sonraki nöbetin ne vakit geleceğiyle ilgili telaş yaşıyor.
Espie, bunun bir cins panik atağa dönüşebileceğini söylüyor. En önemli olaylarda ise uyku felci narkolepsinin bir işareti olabilir.
Narkolepsi, beynin uyku ve uyanma nizamını düzenleyemediği ve kişinin uygunsuz vakitlerde uykuya dalmasına neden olan daha önemli bir rahatsızlık.
Tedavi
Uyku felcinin tedavisinde en yaygın yaklaşım eğitimseldir: Hastalara bu durumun nasıl meydana geldiği basitçe anlatılır ve tehlikede olmadıkları konusunda garanti verilir.
Bazen bir tıp meditasyon terapisi kullanılır. Hedef, hastanın yatağa gitme konusundaki tasasını azaltmak ve uyku felci geldiğinde sakin kalmaları için onları eğitmektir.
Daha önemli hadiselerde, olağanda depresyon tedavisinde kullanılan lakin REM uykusunu bastırma üzere bir yan tesiri olan seçici serotonin geri alım inhibitörleri (SSRI’lar) dahil olmak üzere ilaçlar uygulanabilir.
En dramatik ve tesiri uzun süren uyku felci atakları gerçekçi halüsinasyonlarla gelenlerdir. Bunlar dehşete yol açsa da bilim insanları birebir vakitte insan beyni hakkında kıymetli bilgi sunduklarını düşünüyor.
Beyin kendi açıklamasını yaratıyor
Uyku felcine girdiğinizde, beyninizin motor korteksi bedene sinyaller göndermeye başlar ve hareket etmesini söyler. Fakat kaslar felçlidir ve bu yüzden beyin karşılığında rastgele bir geri bildirim sinyali almaz.
Jalal bu durumu, “Bir uyumsuzluk vardır… benlik parçalanmış, bozulmuştur” diye açıklıyor.
Sonuç olarak, beyin “boşluğu doldurur” ve kasların neden hareket edemediğine dair kendi açıklamasını yaratır.
Bu yüzden pek çok halüsinasyonda bir yaratığın göğse oturduğu ya da bedeni aşağı gerçek bastırdığı fikri doğar.
Bu da evrimci bilim insanları ortasında tanınan bir fikir olarak insan beyninin “hikâye anlatma makinesi” olduğu istikametindeki fikri güçlendiriyor.
Dünyanın büyük ölçüde rastlantısal olduğu fikrini kabullenmekte zorlanıyoruz ve bu yüzden beynimiz sıradan olana mana bulma eforuyla dramatik anlatılar tasarlıyor.
Londra Üniversitesi Goldsmiths’te anomalistik psikoloji araştırma biriminin başkanı olan Christopher French, on yıldan fazla bir süreyi dünyanın dört bir yanında bu halüsinasyonları yaşamış beşerlerle konuşarak ve gördüklerini kaydederek geçirdi. French “Ortak temalar var, lakin tıpkı vakitte büyük ölçüde kendine haslık, değişkenlik de var” diyor.
Halüsinasyonlar kültürden büyük ölçüde etkileniyor görünüyor. Kanada’nın bir bölgesinde göğsünüzün üzerinde oturan bir “Yaşlı Cadı” iken, Meksikalılar göğüslerinde yatan bir “ölü adam”, Türkler gizemli ve hayaletimsi bir yaratık olan “Karabasan”ı tanım eder; İtalyanlar da çoklukla cadı halüsinasyonu görürler.
Bu durum, insanların kültür ve beklentilerinden büyük ölçüde etkilenen toplumsal hayvanlar olduğu fikrini güçlendiriyor.
Halk ortasında “al basması” olarak da bilinen karabasan olgusuna bilim dünyasında uyku felci deniyor
Kültürün yarattığı korku
Jalal, Danimarka ve Mısır’da misal yaş ve cinsiyet dağılımına sahip gönüllüler ortasında yaptığı çalışmalarda semptomları karşılaştırmış ve uyku felcinin ortaya çıkış biçiminde kültürel bir uçurum olduğunu görmüştür.
Mısırlıların uyku felci geçirme mümkünlüğü Danimarkalılardan çok daha yüksekti (yüzde 25’e kıyasla yüzde 44) ve buna doğaüstü bir açıklama getirme olasılıkları daha fazlaydı.
Jalal’ın teorisine nazaran doğaüstü korkusu insanların uyku felcinden daha fazla korkmasına neden oluyor ve bu dert da zihinle vücut ortasındaki yakın kaynaşmanın bir göstergesi olarak bu olgunun gerçekleşme mümkünlüğünü artırıyor.
“Kaygı ve gerilim yaşadığınızda uykunuz daha modüllü hale gelecektir, bu nedenle uyku felci geçirme olasılığınız daha yüksektir” diyor ve ekliyor:
“Diyelim ki büyükanneniz size ‘Yaratık bu türlü görünüyor, geceleri geliyor ve size saldırıyor’ dedi. Bu kaygı nedeniyle çok uyarılırsınız, beyninizin dehşet merkezleri çok tetikte olur. Ve bir de bakmışsınız ki REM uykusu sırasında ‘Bir şeyler karşıt gidiyor, hareket edemiyorum, yaratık burada’ diye hissediyorsunuz.
“Öyle görünüyor ki kültür nitekim de böylesi bir çarpıcı tesir yaratabiliyor.”